De Nederlandse documentaire in de bioscopen: Alleman en de jaren zestig

In zijn boek Hollands Hollywood uit 1995 geeft Henk van Gelder een beschrijving van alle Nederlandse speelfilms die tot 1994 gaan gemaakt. Het is een lange opsomming van titels waarbij Van Gelder zich wel enkele vrijheden heeft veroorloofd. Zo slaat hij de stille film over en begint hij met de eerste 'officiële' Nederlandse geluidsspeelfilm - Willem van Oranje - uit 1934. Ook wordt de Nederlandse kinderfilm, toch geen onbelangrijk genre binnen de Nederlandse film, overgeslagen. Hij kiest er daarentegen wel voor een aantal documentaires op te nemen in de reeks. Zijn criterium hierbij is dat hij vooral heeft gekeken naar films die voor een groot publiek zijn gemaakt en een commercieel roulement in de bioscoop hebben gehad. Hierdoor is het mogelijk documentaires als Vrij en onverveerd (G.T. Cummins, 1945), Alleman, Bij de beesten af en Hans, het leven voor de dood op te nemen in zijn boek.

Alhoewel het uitgangspunt om deze films op te nemen arbitrair mag zijn - en Van Gelder zal de eerste zijn om dit te beamen -, hebben zij zeker een rol gespeeld in de Nederlandse film - en bioscoopcultuur. Met name in de jaren zestig toen documentaires als Alleman, De stem van het water, Faja Lobbi en Kees Brusse's psychomontage Mensen van morgen tot de best bezochte Nederlandse films behoorden.

Succes van de Nederlandse documentaire

In de jaren vijftig deed de Nederlandse documentaire al van zich spreken. Het waren vooral de korte documentaires van filmmakers als Herman van der Horst, Bert Haanstra, Ytzen Brusse en Louis van Gasteren die in binnen- en buitenland furore maakten. Zo wonnen Haanstra en Van der Horst een Gouden Palm op het prestigieuze festival van Cannes en zorgde Bert Haanstra er met Glas (1958) voor dat Nederland in 1960 voor de eerste maal een Oscar won. De documentaires waren ook in de bioscopen te zien - als onderdeel van het voorprogramma of in de Cineac-bioscopen (oorspronkelijk journaalbioscopen die later ook langere documentaires en kinderfilms gingen programmeren).

Begin jaren zestig verschenen er binnen enkele jaren een aantal lange Nederlandse documentaires als hoofdfilm in de bioscopen. Het begon met Faja Lobbi, gevolgd door Wederzijds - Gerard Ruttens hommage aan koningin Wilhelmina - en als hoogtepunt Haanstra's Alleman. Deze laatste film was een ongeëvenaard publiekssucces met meer dan 1,6 miljoen bezoekers, maar ook een film waaraan de geesten zich scheidden.

Kritiek

Vooral de jonge garde filmmakers rond het nieuwe filmblad Skoop, esteund door recensent Jan Blokker van het Algemeen Handelsblad, had geen goed woord over voor Alleman - Haanstra's (en Simon Carmiggelts) kijk op de Nederlandse samenleving. Oubollig was nog de minst scherpe kritiek. Veel venijniger waren de opmerkingen over de door Haanstra gehanteerde stijl van de candid camera en het feit dat het in de film niet om de mens zelf te doen was.

De kritiek beperkte zich niet alleen tot Bert Haanstra's film. Ook Kees Brusse was het onderwerp van controverses toen hij in 1964 met zijn film Mensen van morgen kwam. De film was geïnspireerd op Bertrand Bliers film Hitler....connais pas (Frankrijk, 1963).

In die film worden adolescenten gevraagd over hun problemen en verwachtingen. Brusse nam het concept over en ondervroeg twaalf jonge Nederlanders. Daarbij monteerde hij de beelden door elkaar heen, wat de indruk gaf dat de jongeren naar elkaar luisterden en op elkaar reageerden. Niets was echter minder waar - Brusse had de jongeren apart ondervraagd - en Brusses montagetruc riep protest op. Wederom was Blokker een van de critici - de film voldeed niet aan de heersende wetten van de cinéma vérité. Maar hij was onder de indruk van de oprechtheid van Brusse en zijn integriteit werd geprezen.

De echte vernieuwende documentaires waren echter op de televisie te zien - daar maakte Johan van der Keuken school met zijn korte documentaires voor de VPRO.

gerelateerde pagina's

Filmforum en het verdict tegen de Nederlandse speelfilm

In oktober 1957 werd er in het blad Filmforum een Open Brief aan de producenten van Nederlandse speelfilms gepubliceerd. De brief was ondertekend door zeven Nederlandse filmcritici: Jan Blokker, Charles Boost, Janus van Domburg, Han G. Hoekstra, Anton Koolhaas, H.J. Oolbekkink en H. Wielek. In...